Udar mózgu jest najpoważniejszą chorobą naczyniową mózgu oraz jednym z największych problemów w medycynie. Na całym świecie stanowi trzecią w kolejności przyczynę zgonów i główny powód niesprawności u osób powyżej 40. roku życia. Każdy słyszał nieraz to określenie, a niektórzy zetknęli się z nim bliżej. Zlekceważenie pierwszych objawów udaru mózgu może doprowadzić do śmierci. Dlatego niezwykle ważna jest umiejętność rozpoznawania jego symptomów i udzielania pierwszej pomocy. Dla życia chorego liczy się każda minuta. W dobie nowoczesnych leków, szczególnie ważny jest czas od momentu wystąpienia objawów do dotarcia chorego do szpitala.
Udar mózgu to zespół objawów klinicznych związanych z nagłym wystąpieniem ogniskowego lub uogólnionego zaburzenia czynności mózgu, utrzymujący się dłużej niż 24 godziny i niemający innej przyczyny niż naczyniowa.
Udary mózgu dotykają około 0,5 proc. ogólnej populacji. Ponad połowa występuje u osób powyżej 70 roku życia. W Europie rocznie notuje się milion nowych zachorowań na udar mózgu. W Polsce rocznie dosięga około 70 tys. osób, z czego aż 30 tys. umiera w ciągu miesiąca. Ci, którym udaje się przeżyć ostrą fazę choroby, wymagają zwykle opieki bliskich ze względu na występujący po udarze niedowład bądź częściowy paraliż ciała.
Udar mózgu - rodzaje
Istnieje kilka podziałów udarów w zależności od aspektu, który obierze się jako kryterium. Jeśli podział udarów opiera się na patomechanizmie, który prowadzi do uszkodzenia tkanki mózgowej, to możemy wyróżnić:
1) udary niedokrwienne, inaczej zawały mózgu (85-90 proc. przypadków):
- zakrzepowo-zatorowe,
- zatorowe,
- hemodynamiczne – w wyniku obniżenia ciśnienia tętniczego i krytycznego spadku regionalnego przepływu mózgowego (bez przeszkody w naczyniu).
2) Udary krwotoczne (10-15 proc. przypadków) – krwotoki śródmózgowe.
Jeśli podzielić udary ze względu na dynamikę, można wyróżnić:
- Przejściowe napady niedokrwienne (TIA) – objawy ustępują w ciągu 24 godzin;
- Udar ustępujący (RIND) – objawy ustępują w ciągu 3 tygodni;
- Udar dokonany (CS) – objawy utrzymują się na stałym poziomie lub nasilenie maleje tylko częściowo;
- Udar postępujący (PS) – objawy występują nagle, a następnie narastają stopniowo lub w postaci kolejnego zaostrzenia.
- Udary mózgu w obszarze unaczynienia przez tętnice szyjne występują u około 85 proc. chorych, a w obszarze zaopatrywanym przez tętnice kręgowe – u 15 proc.
Jakie są przyczyny udaru mózgu?
Przyczyny udaru mózgu mogą być różne – jednak wszystkie wiążą się z zaburzeniami w przepływem krwi przez organizm. Zaburzenia te powodują: zator, zakrzep, spadek ciśnienia tętniczego krwi, prowadzące do osłabienia krążenia krwi w określonych obszarach mózgu.
Przyczyny udaru mózgu dzielimy na modyfikowalne i niemodyfikowalne.
Przyczyny modyfikowalne: osoby chorujące na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę i choroby serca są narażone na większe ryzyko wystąpienia udaru niedokrwiennego. Podobne ryzyko dotyczy osób z podwyższonym cholesterolem. Wpływ na stan zdrowia ma też otyłość, brak aktywności fizycznej, dieta bogata w tłuszcze, alkoholizm i palenie papierosów. Kolejno należy wziąć pod uwagę ogólne choroby naczyń, dnę moczanową czy zespół bezdechu sennego. Pacjenci, którzy mają problemy z zaburzeniami krzepnięcia i przebyli w przeszłości udar, narażeni są na ryzyko wystąpienia udaru mózgu. Również zażywanie kokainy, amfetaminy czy dna moczanowa, są przyczynami choroby.
Przyczyny niemodyfikowalne: osoby po przebytych udarach lub, u których w rodzinie ktoś z krewnych miał udar, również są narażeni. Istotne są genetyczne uwarunkowania, które w dużej mierze wpływają na wystąpienie choroby. Do przyczyn zaliczamy wiek (największe ryzyko od 55 roku życia), kolor skóry (rasa żółta i czarna) oraz płeć: męska.
Jakie są objawy udaru mózgu?
W przypadku udaru mózgu objawów nic nie poprzedza. Może się wydarzyć o każdej porze dnia, jednakże najczęściej zdarza się w nocy, a chorzy zaczynają odczuwać objawy udaru mózgu po przebudzeniu. Często zdarza się również podczas wykonywania codziennych czynności.
W czasie udaru objawy zależą od lokalizacji ogniska uszkodzenia tkanki mózgowej. Pogorszenie stanu ogólnego następuje nagle, często po dużym wysiłku lub stresie. Zwykle występuje bardzo silny ból głowy, nudności i wymioty. Typowo w ciągu kilku minut dochodzi do utraty przytomności, może rozwinąć się stan śpiączkowy. Zwykle występuje porażenie połowicze, opadanie kącika ust po stronie porażonej (objaw fajki), mogą występować objawy oponowe. Krwotok móżdżku zwiększa ryzyko wklinowania, co jest zagrożeniem życia. Małe udary krwotoczne, przebiegające z niewielkimi zaburzeniami świadomości, może cechować zależnie od umiejscowienia:
- płat czołowy – ból okolicy czołowej, niedowład połowiczy dotyczący przeciwnej połowy ciała w stosunku do półkuli dotkniętej udarem lub rzadko monopareza,
- płat ciemieniowy – ból okolicy ciemieniowo-skroniowej, zaburzenia czucia,
- płat skroniowy – bóle okolicy skroniowej, niedowidzenie kwadrantowe,
- płat potyliczny – ból oka po stronie udaru, niedowidzenie połowicze.
Jak rozpoznać czy to udar?
Lekarze przeprowadzają liczne badania diagnostyczne, aby rozróżnić udar mózgu od udaru krwotocznego oraz ustalić jego przyczyny. Jakie zatem stosuje się badania w udarach mózgu i napadach niedokrwiennych?
1. TK - tomografia komputerowa: to jedno z podstawowych badań, które zaleca się w rozpoznaniu udarów mózgu. Lekarze są w stanie rozróżnić dzięki niej rodzaj udaru, zaraz po przywiezieniu pacjenta do szpitala. Dzięki TK można potwierdzić, że udar mózgu występuje, lecz nie można wykluczyć, że do niego nie doszło.
2. MRI – rezonans magnetyczny: bardziej kosztowne i trudno dostępne badanie. Pomaga zlokalizować zmiany udarowe po kilku godzinach, mimo że badanie to jest rzadziej wykonywane, w niektórych sytuacjach jest najważniejsze: udar zatokowy, ogniska niedokrwienne w tylnym dole czaszki czy podejrzenie encefalopatii miażdżycowej Binswangera.
3. Dyfuzyjna technika echoplanarna i perfuzyjna dynamiczna technika echoplanarna: to dwa badania, które dosyć wcześnie ujawniają zmiany niedokrwienne.
4. Przezczaszkowa ultrasonografia dopplerowska: badanie nieinwazyjne, które przedstawia przepływ krwi w naczyniach śródczaszkowych.
5. Badania kardiologiczne.
6. Saturacja.
7. Morfologia krwi i OB.
8. Obrazowanie naczyń.
9. EKG (holter).
10. Holter ciśnieniowy (24-godzinny).
11. Elektroencefalografia.
12. Elektrokardiografia.
13. Echokardiografia.
14. Układ krzepnięcia.
15. Białka ostrej fazy.
Jak leczyć udar mózgu?
Prawidłowe funkcjonowanie komórek nerwowych człowieka uzależnione jest m.in. od regularnego dostępu do tlenu – giną już po kilku minutach od jego przerwania. Dlatego właśnie niemożliwe jest ich odtworzenie. Leczenie udaru mózgu polega zatem na zapewnieniu możliwie najlepszych warunków krążenia mózgowego w pobliżu obszaru martwicy. Do leczenia udaru i jego konsekwencji używa się kwasu acetylosalicylowego.
Należy pamiętać o pielęgnacji i rehabilitacji chorych, którzy przebyli udar mózgu. Ważne jest unikanie odleżyn i zapalenia płuc, którym zapobiegać można dzięki częstym zmianom pozycji, oklepywaniu klatki piersiowej i gimnastyce oddechowej. Rehabilitacja chorych z udarem lewej półkuli powinna również obejmować mowę. Odpowiednie ćwiczenia z przygotowanym do tego logopedą pozwolą na znacznie szybszy i pełniejszy powrót zdolności do komunikowania się za pomocą mowy.
Końcowy wynik leczenia udaru mózgu, to znaczy stopień pozostałego niedowładu, zaburzeń mowy i innych funkcji, zależy od bardzo wielu czynników, bardzo trudnych do oceny we wczesnym okresie udaru. Pełna lub znaczna poprawa jest bardziej prawdopodobna, jeśli chory nie miał wcześniej uszkodzeń mózgu, zarówno ogniskowych (przebyty wcześniej udar, także bez objawów klinicznych), jak i uogólnionych (nadciśnienie, cukrzyca, niewydolność krążenia). Rokowanie, które warunkuje intensywność postępowania rehabilitacyjnego, powinno być ustalane bardzo ostrożnie i indywidualnie przez doświadczonego lekarza.
Fizjoterapia po udarze mózgu
Wczesne rozpoczęcie fizjoterapii ma na celu przeciwdziałanie skutkom unieruchomienia oraz zmniejszenie stopnia dysfunkcji.
Pierwszy z celów realizowany jest poprzez:
- ćwiczenia oddechowe, oklepywanie, które mają na celu usprawnienie funkcjonowania układu oddechowego
- ćwiczenia kończyn , stymulujące krążenie obwodowe i zapobiegające powstawaniu zmian zakrzepowo-zapalnych
- utrzymanie prawidłowej higieny skóry, bielizny, pościeli jako profilaktyka przeciwodleżynowa
Od pierwszej doby pobytu w szpitalu należy zwrócić uwagę na prawidłowe ułożenie chorego. Odpowiednie pozycje mają na celu zapobieganie powstawania przykurczów jednej grupy mięśniowej i rozciągnięciu innej.
Skutkiem udaru mózgu mogą być deficyty ruchowe w postaci niedowładów jednostronnych kończyny dolnej i/lub górnej, prowadzące do niepełnosprawności. Podjęcie wczesnej rehabilitacji ma na celu przeciwdziałanie tym skutkom ruchowym i przywrócenie sprawności chorego. Terapia prowadzona jest w ten sposób, aby chory mógł nauczyć się poprawnego wykonywania każdego ruchu. Ćwiczenia powtarzane są wielokrotnie, aby stymulować ocalałe komórki nerwowe i utorować nowe połączenia, które warunkują powrót utraconych funkcji.
Praca z chorym składa się z kilku faz. Pierwsza z nich ma za zadanie pionizację pacjenta i rozłożona jest na kilka dni. Częściową pionizację rozpoczyna się w łóżku od podniesienia zagłówka i przyzwyczajania pacjenta do pozycji siedzącej. Na tym etapie przywracana jest kontrola osi ciała oraz stymulowane są odruchy postawne. W kolejnych dniach chory sadzany jest w łóżku ze spuszczonymi nogami. W tej pozycji chory powinien być karmiony. Jest to również komfortowa pozycja do wykonywania ćwiczeń kończyn górnych. Ponieważ równolegle z pionizację chory uczony jest wykonywania ruchów w określony sposób, czyli wzorców ruchowych. Każdy z tych wzorców jest częścią składową określonej funkcji ruchowej.
Jeśli pozycja siedzącą w łóżku jest dobrze tolerowana, fizjoterapeuta przesadza chorego na fotel lub wózek inwalidzki. Następnym etapem jest pełna pionizacja przy asekuracji fizjoterapeutów. W pozycji stojącej realizuje się szereg ćwiczeń równoważnych, które przygotowują do następnego etapu, czyli chodzenia. Pierwsze próby chodzenia mogą być podejmowane z wykorzystaniem balkonika, poręczy lub trójnoga . W miarę opanowywania tej umiejętności chory otrzymuje do wspierania kij, a w końcowym etapie chodzi z asekuracją fizjoterapeuty. Trzeba pamiętać, aby rodzina zapewniła choremu odpowiednie obuwie, ujmujące piętę i wykonane z miękkiej zelówki.
Oprócz zaburzeń ruchowych mogą wystąpić zaburzenia mowy, poznawcze, dlatego też ważne jest, aby równolegle z terapią ruchową zapewnić pacjentowi terapie logopedyczną i neuropsychologiczną. Poprawa tych funkcji zwiększy szanse powodzenia kinezyterapii.
Rehabilitacja powinna rozpoczynać się na oddziale, na którym przebywa chory i stąd bezpośrednio powinien trafić na oddział rehabilitacji neurologicznej, gdzie realizowany jest program „wczesnej rehabilitacji poudarowej” trwający 3-9 tygodni. Na oddziale rehabilitacji kontynuowana jest wcześniejsza terapia. Wszystkie czynności tam podejmowane dążą do udoskonalenia funkcji chodu i przywrócenia sprawności ruchowej kończyny górnej.
Jak zapobiegać udarom?
Kontrolować czynniki zwiększające ich ryzyko - należy regularnie wykonywać pomiary ciśnienia, postępy cukrzycy, stosować odpowiednią dietę oraz praktykować zdrowy tryb życia. Do obowiązków pacjenta zalicza się także monitoring przebiegu miażdżycy. Dotyczy to przede wszystkim udarów niedokrwiennych. W profilaktyce pierwotnej istotne jest dokładnie przyjrzenie się chorobom, które mogą wpływać na udar mózgu. Należy zacząć od leczenia przeciwzakrzepowego chorób serca, cukrzycy czy nawet stanów przedcukrzycowych. Palisz papierosy? Zapomnij o nich. Postaw na zdrowy tryb życia i aktywność fizyczną.
To właśnie dzięki takim nawykom oraz profesjonalnej opiece we wczesnej fazie udaru udaje się ograniczać śmiertelność wśród chorych.
Ważna data: 29.X. – Światowy Dzień Udaru Mózgu.
Ważne i pomocne adresy:
